“Qorista Habboon Ee Af Soomaaliga”

Qaybtii 11aad

Arrintani wax ay ka mid ahayd waxyaalo kolkii Far Soomaalida la hirgelinayay heshiis la’aan iyo talagal la’aan ku dhaqangalay. Abuur ahaan Af Soomaaligu qodobka aqoonninku isaga oo ama lab ama dheddig, haddana labadaas baa tarma oo siyaalo ka la duwan u dhaca.

Tusaale ahaan asalku haddii uu yahay ”ka” oo labka ah iyo ”ta” oo dheddigga ah, sida ”inanka” iyo ”inanta”, in badan oo abuurtaas ka mid ahi waa ay dhimatay ama doorsoontay, wax ayna tagtay xaalad kale oo aan aqoonninku ”ka” iyo ”ta” midna ahayn, sidaa ”badda” oo asal ahaan ahayd ”badta”, ”hasha” oo ahayd ”halta”, ”guriga” oo ahaa ”gurika” iwm. Kuwaa waxaa la mid ah: ”gabadha”, ”saca”, ”qudha (nafta)” iwm oo qodobkoodii aqoonninku aad u fog yahay.

Xaaladahaas oo dhami wax ay caddaynayaa Af Soomaaliga in aan erayga iyo aqoonninkiisa la ka la qori karin.

8) Qoraalka afafka dunida siyaalo ka la duwan baa loo ga dhaqmaa magacyada iyo ciwaannada sida loo waaweyneeyo, innaga se taasi weli inoo ma saldhigan. Waa xeer la is la yaqaan marka Far Laatiinka la adeegsanayo in magaca gaarka ah xarafkiisa u gu horreeya la weyneeyo, sida Aadan, Hargeysa iyo Afrika. Haddaba isiraynta ama u abtirinta magacyadaa miyaa la weynaynayaa iyaga oo aan ahayn magacyo gaar ah?

Sow ma aha in la qoro: bani aadan, reer hargeysa, iyo dawlad afrikaan ah?

Magacyada iyo tilmaamaha guud ee sifada iyaguna u ma baahna in la weyneeyo sida madaxweynaha, wasiirka, wasaaradda, guddoomiyaha, taliyaha, iyo kuwa la midka ah ee aan cid u gaar ahayn. La ma weynayn karo magacyada guud sida waraabe, ayax, geed, roob, magaalo, aabbe, walaal, nin, gabadh iwm.

Ciwaannada ka kooban dhawr eray eray walba in xarafkiisa kowaad la weyneeyo iyo in erayga kowaad oo keli ah xarafkiisa kowaad la weyneyaa waa laba hab oo jira. Tusaale ahaan ummadaha qaar wax ay qoraan Wasaaradda Arrimaha Gudaha, kuwo kalena Wasaaradda arrimaha gudaha. Labadaa siyaalood Far Soomaaliga weli waa la is ku dhex wadaa, sida dambe ayaa se qumman, waayo magac gaar ah, kokaa eraygau gu horreeya xarafka u gu horreeya ayaa ciwaanka oo dhan matala.

9) Dad baa iyaga oo Af Soomaali wax ku qoraya haddana adeegsada codad (xarfo) aan Af Soomaali ahayn. Tusaale ahaan magacyada Saynab, Samsam iyo Sakariye, oo ah Carabi soomaaliyoobay, dad badan baa u qora Zeynab, Zamzam iyo Zakariye. Dadka sidaa yeelayaa wax ay maskaxdooda ka saari kari la yihiin Af Carbeedka uu magacaasi asal ahaan ka soo jeedo, waxaana ka maqan Af Soomaaligu in aanu lahayn dhawaaqa carabida ah ee ay halkan ka raadinayaan. 

Tusaale ahaan salaad iyo soon xarafkooda kowaad Af Soomaaliga loo ga heli maayo dhawaaq u dhigma ka uu Carabida ku yahay, loo mana baahna waayo Af Soomaaligu ma qaadan karo. Xitaa la ma odhan karo salaat iyo sowm. Af Soomaaligu wax uu ka kooban yahay 21 shibbane, in uu cod 22-aad la soo geliyaana waa macno darro mana shaqaynayso, waayo cod Af Soomaali ah ma aha.

Kuwaa waxaa la mid ah magacyo dhawaaqooda u dambeeyaa Af Soomaaliga dooriyo, sida Ibraahiim/Ibraahin, Aadam/Aadan, Ilhaam/Ilhaan Xaliima/Xaliimo, Faadima/Faadumo. Taa waxaa ka duwan erayada iyo magacyada aan soomaaliyoobin dhawaaqooda oo ay qasab tahay in sidooda loo qoro, waayo afka ayay ka baxsan yihiin oo haddii kale aan la is ku la garanayn. Tusaale ahaan VOLVO, New York, Clinton la gu ma soomaaliyeyn karo FOLFO, Niyuu Yok, Kilinton.

10) Waxaa jira xeerar loo raaco habka qoraalka loo qaabeeyo, kuwaas oo aan Far Soomaalida la is la meeldhigin. Waxaa ka mid ah taxanaha hadal ee qodobaysan kolka loo adeegsanayo xaraf u taagan tiro.

Kolka qodobkaa la ga hadlayo arrinta fiirada mudani waa Far Soomaalida oo ka kooban laba qaybood oo ka la soocan, ahna shibbanayaal iyo shaqallo. Markaa kolka xarfaha loo adeegsanayo tiro ahaan, ma shibbanayaasha oo qudha ayaa la adeegsanayaa mise waa la is ku dhex wadayaa?

Ma sida Laatiinka ayaa la qorayaa: a) aniga, b) adiga, c) isaga, d) iyada… sidaas oo aan ahayn sida ay Far Soomaalidu u taxanto?

Mise waxaa la qorayaa: a)… b)… t)… j)…?

Mise: b)… t)… j)… x)…?

Mise haddii la doono: a)... e)… i)… o)… u)… b)... t)...?

11) Kaladuwanaanta dhawaaqyada degaannada.

Dalweynaha soomaalida dhawaaqa erayada qaarkood degaanka ayay is la beddelaan. Waxaa u gu caansan labada dhawaaq dh iyo r, sida xiriir iyo xidhiidh. Kolka loo fiirsado labadaa dhawaaq si isu dhow ayay degaannada soomaalida u gu baahsan yihiin.

Codkaasi ma aha, sida ay dad moodaan, r kasta oo marka ay koonfurta joogto eraygu ku dhammaado ama dhexda ka gasha, jeerka ay waqooyi tagto in ay noqoto dh, iyo sidaa beddelkeeda. Waa se dhawaaq gaar ah oo leh xeer u gaar ah. Xeerkaa ilaa maanta aqoon ahaan la ma qeexin, sida aan loo qeexin labadaa kooda horreeyay, aniga oo u badinaya in r:du horraysay. Waxaa se hubaal ah dhawaaqaas in aan eraygu ka bilaaban, is la markaa waxaa hubaal ah in uu laba shaqal u dhexeeyo ama erayga ku dhammaado. Sida qudha ee la gu ka la garan karaa waa in qofku ku wada barbaaro oo ay dareenkiisa si dabiici ah u galaan.

Xeer ahaan in la yidhi (yiri) labada siyood qof waliba ka uu doono ha u qoro, waxaa dhaanta in xal kale la helo, waayo af keliya oo haddana ka la si loo qorayo waa la ga wanaagsan yahay.

Haddii la ga fursan waayo arrinka in xal loo raadiyo, waxaa meesha la keeni karaa xaraf saddexaad oo aan labada astaamood ee dh iyo r midna ahayn, la guna qoro codka la gu ka la duwan yahay ee kolba si noqonaya. Xarafka cusub ee dhexdhexaadka ah kolka la gu qoro labada siyood qofba ta uu doono ha u akhriyo iyada oo la isu la garanayo in uu yahay kii la gu ka la duwanaa.

La soco….Qaybta damne hadii alle idmo

Waxa qoray Ibraahin Hawd

Xigasho Mareegta Ramaas